Het is overdreven om te stellen dat ons land nu voor een even grote uitdaging staat als in 1945, bij de wederopbouw. Toch vragen de woningmarkt, de arbeidsmarkt, de klimaatcrisis en andere grote dossiers weer om een algehele toekomstvisie op ons land. Veel mensen roepen dat Rutte geen visie heeft, maar die heeft hij wel. Het belang van het bedrijfsleven gaat voor. Klaar. Dat is de eenvoud en de armoede van zijn regeerstijl.
Wie als oudere Nederlander verlangt naar eenvoud en alomvattend overheidsbeleid, denkt vast met weemoed terug aan de wederopbouw. Die periode waarin het alleen maar beter kon worden en iedereen de handen uit de mouwen stak.
Onlangs las ik hoe de wederopbouw in Arnhem bestuurskundig werd aangepakt. Er kwamen geen consultants of externe adviseurs aan te pas. Bestuurders hadden zelf kennis van hun vakgebied. Zij zagen waaraan behoefte was, spraken de belangrijkste zaken af, en gingen aan de slag. Wat een verademing lijkt mij dat.
Als zwevende kiezer zag ik je gisteren in de finale van het lijsttrekkersdebat. Wij kennen elkaar, we hebben voor dezelfde organisatie gewerkt. Ik onder meer als programmamedewerker en jij als directeur. We spraken elkaar soms bij de koffieautomaat in de hal. Nadat ik vlak bij ons kantoor door een auto op een zebrapad was geschept, informeerde je oprecht bezorgd hoe het nu ging met mijn hand. Diezelfde oprechte betrokkenheid zag ik gisteren bij je terug in het debat. Die is er dus nog. Ik heb even getwijfeld of ik toch weer zou stemmen op jouw partij.
Veertig jaar geleden mocht ik als achttienjarige voor het eerst stemmen en toen koos ik voor de PvdA. Het was 1981 en de tijd van de massale jeugdwerkeloosheid. Joop den Uyl was lijsttrekker en beloofde dat hij daar wat aan ging doen. Ik geloofde hem, maar werd door hem teleurgesteld. In mijn ogen maakte hij zijn belofte onvoldoende waar. Ik nam mij toen heilig voor om nooit meer te stemmen op de PvdA. Dat heb ik al die jaren ook niet meer gedaan.
Natuurlijk ben ik sindsdien wel wat wijzer geworden. Politiek bedrijven is een onderhandelingsspel. Je moet als kiezer zelf realistisch zijn. Tijdens verkiezingen worden er droomplannen voorgelegd. Met de beste bedoelingen weliswaar, maar pas daarna volgt in de Tweede Kamer het echte gevecht.
Kiezers die geloven dat politici doen wat ze tijdens de verkiezingen beloven, zijn gewoon naïef. Want hoezeer zo’n politicus ook voor zijn standpunt opkomt, hij heeft het nooit alleen voor het zeggen. Dat proces, dat zouden ze weleens wat beter aan beginnende stemmers mogen uitleggen. Maar ja, ik kwam in 1980 van de lagere huishoudschool en betwijfel ten zeerste of we het daar überhaupt over het politieke systeem hebben gehad.
Lilianne, ik zag je daar staan, gisteren. Ik bedoel: ik zag jou, als collega, als mens. Ik zag je terug in je oude rol, die mij zo vertrouwd was. De rol die je had binnen de internationale ontwikkelingssector. Ik zag het woord ‘VERBINDING’ in hoofdletters voor me.
Ik moest terugdenken aan alles wat we bij die organisatie heb mogen doen en leren. Ik herinner mij nog zo goed hoe we met ‘partnerorganisaties’ wilden omgaan. Respectvol. De ander in zijn waarde latend. Zoekend naar gedeelde belangen en werkend vanuit vertrouwen. Ook al hadden wij de grote zak met geld in handen; wij waren evengoed van hen afhankelijk voor de lokale kennis en goede uitvoering van plannen.
Lilianne, ik zag je gisteren terug in je nieuwe rol. Daarbij viel mij ineens de positie op, die je nu hebt ten opzichte van de anderen. De lijsttrekkers van de grootste partijen, bedoel ik. Je hebt absoluut lef, want het is me nogal een slangenkuil. Maar ik denk dat je hiervoor hebt gekozen uit volle overtuiging. Omdat er nog zulke scheve verhoudingen zijn en je wilt opkomen voor de zwakkeren. Omdat we niet mogen weglopen voor de grote en urgente vraagstukken. Omdat er nog veel valt te verbeteren en jij in deze positie echt wat kan betekenen.
En ik geloof in jou. In het debat zocht je toenadering en hield je op een sympathieke manier aan je standpunten vast. Ik kon aan de gezichts-uitdrukkingen van de andere lijsttrekkers zien dat je ontwapenend bezig was. Dat is zo belangrijk.
Want, mijn God zeg, wat ben je toch op een apenrots beland. Neem nu die zelfingenomen VVD’ers, vertegenwoordigd door zo’n gladde prater als Mark Rutte. De arrogàntie van iemand die meent dat hij toch wel wint. Ik werd er onpasselijk van. Hij nam niet eens de moeite om wat rustiger te praten, zodat de gewone man hem ook kan verstaan. Maar ja, hij is voor de middenklasse en de ondernemers. De rest en de natuur kunnen verrekken. Hij zal de verdeeldheid alleen maar groter maken.
Lilianne, misschien ervaar jij je huidige positie nu net zo als ik mijn positie bij mijn laatste werkgever heb ervaren. Daar werkte ik te midden van een stel super intelligente jonge honden. Ik was aangenomen op basis van mijn kennis en uitgebreide werkervaring. Ze hadden er waardering voor, maar ik kon onmogelijk aan hen tippen. En ik kon ze niet meer bijbenen. Het werd mij pijnlijk duidelijk dat ik links en rechts was ingehaald. Dat mijn jarenlange bijscholing weinig meer uitmaakte.
Hier stond een nieuwe generatie. Bovendien waren mijn werkgevers strategisch zo veel gehaaider dan ik. Wat wil je ook: zij behoren tot de absolute top in de debatwereld. Maar toch. Ik kon er niet meer tegenop en ik zie dat het nu ook jou enige moeite kost.
Als ik het mij goed herinner, was jij al weg bij onze werkgever toen de reorganisatie werd doorgevoerd. Je hebt niet meegekregen hoe het mij daarna is vergaan. Over ons werk heb ik tientallen logjes geschreven op Raam Open. Omdat ik de kennis en inzichten die ik bij onze organisatie heb opgedaan, wilde blijven delen en gebruiken. Ik wilde ze inzetten om verandering te bewerkstelligen, hoe gering ook. In het onrecht dat mensen en de natuur overal ter wereld wordt aangedaan.
Heel even heb ik getwijfeld of ik toch weer zal stemmen op de PvdA. Niet voor die partij, nee, voor jou. Omdat ik in je geloof en je ook wil steunen. Maar ik heb toch te veel moeite met jouw partij. Ik ben oud genoeg om te beseffen dat je niet eindeloos vast moet houden aan een bezwering van veertig jaar geleden. Maar ik heb recent wel weer een zeer schofferende ervaring opgedaan. Als vrijwilliger, nota bene, wiens maandenlange inzet niet als waarde werd gezien.
Ik heb het over de foto-expositie, waarvan de penningmeester publiekelijk verkondigde dat de donor met zijn paar honderd euro een grotere bijdrage had geleverd dan ik. We hebben er drie maal over gesproken. Hij is onvermurwbaar in zijn standpunt. In zijn e-mail noemde hij mijn wens en voorstel ‘onfatsoenlijk’. Is het onfatsoenlijk, als ik het materiaal aan het provinciale archief wil doneren, in plaats van aan de financier van het printwerk en een paar lijsten? Deze meneer woont in het grootste huis van onze straat en voor zijn raam hangt een poster van jouw partij.
Maar als een voormalige lokale representant van de PvdA uitsluitend oog heeft voor het geld, en mijn vrijwillige arbeid voor lief neemt, dan is en blijft het voor mij een waardeloze partij.
Dus stem ik op een andere vrouw. Iemand achter wiens partij ik evenmin volledig sta. Zij heeft, net als jij en ik, ervaring opgedaan in een aan de ontwikkelingssector gerelateerde werkkring. Wat ik van haar in een documentaire over haar diplomatieke werk in moeilijke omstandigheden heb gezien, boezemt mij ontzag in. Ze lijkt mij wat harder dan jij bent, en dat zal nodig zijn. Strategisch gezien lijkt zij nu de beste keuze voor mij.
Wel overweeg ik om haar persoonlijk te schrijven, aangezien mensen in mijn positie niet worden genoemd in haar programma. Oh, wacht, ik zal je nog kort vertellen over mijn huidige situatie: geen werk, geen uitkering en geen inkomen. En dit, op een zzp-klus van drie maanden na, duurt al ruim vier jaar. Maar de onzichtbaarheid van mensen zoals ik speelt bij letterlijk iedere partij.
Lilianne, ik wens je alle succes. En als het niet leuk meer is, stop er dan mee. Je gezondheid is veel belangrijker dan die partij met de hele apenrots er bij.
Wat moet ik als kiezer met een debatprogramma waarin de lijsttrekkers van de acht grootste partijen hun vaste posities innemen en tegen elkaar gaan strijden? Draai de formule om en betrek gelijk alle andere partijen erbij.
Ik wil een tv-programma waarin de tien grootste vraagstukken voor de komende jaren aan de lijsttrekkers van alle partijen worden voorgelegd. Ik wil dat zij de opdracht krijgen om daarover goed na te denken. En het enige wat de lijsttrekkers vervolgens mogen doen, is op de meest constructieve maniersamenwerken. Ik wil zien wie er creatieve oplossingen kan bedenken. Ik wil zien hoe onze politici ruimte bieden aan andersdenkenden. En ik wil zien hoe zij onbevangen iedereen bij de discussie betrekken. Je weet wel: met een open mind.
Zodra er overeenstemming is bereikt (er gaat niemand de deur uit voordat het zover is), dan wil ik zien welke concrete benaderingen van de vraagstukken zij voorstellen.
Dus SMART-geformuleerd en volledig op basis van people, planet, profit-normen.
Zo moeilijk kan dat toch niet zijn? Ik deed dit vijftien jaar geleden al op mijn werk.
Soms lees je iets waardoor je in één klap begrijpt hoe het zit. Neem nu het volgende uit het artikel ‘Het neoliberale spook bestaat helemaal niet’ (Tijdgeest, Trouw, 27 februari 2021). Patrick van Schie, historicus, publicist en directeur van de TeldersStichting, het wetenschappelijk instituut van de VVD, krijgt een vraag voorgelegd over de luchtvaart en het klimaat. Hij noemt de deregulering van de luchtvaart een succes, want hierdoor kunnen we nu spotgoedkoop vliegen. De milieukosten zijn echter niet in de ticketprijs verdisconteerd. Daarom vraagt de journalist hem of de overheid niet moet ingrijpen.
Patrick van Schie vindt dat tricky. En dan komt het. ‘… Vanuit het belang van het klimaat worden harde doelen gesteld, dat komt wel erg dicht in de buurt van een centraal plan, waarnaar de samenleving moet worden ingericht. Dat is heel anti-liberaal. …’
Zo jongens, het is dan wel 17 jaar geleden dat ik het interfacultair keuzevak Ontwikkelingsvraagstukken deed aan de VU, maar nu ben ik in één klap weer helemaal bij. Wil er nog iemand stemmen op zijn partij?
Bij de komende Tweede Kamerverkiezingen zullen 2,5 miljoen mensen thuisblijven. Die geloven er niet meer in. Deze mensen menen dat ze weinig invloed uitoefenen en dat klopt ook inderdaad. Toch vormen zij wel 20% van alle stemgerechtigden. Daarom kunnen zij samen een politieke aardverschuiving veroorzaken wanneer zij hun stem uitbrengen.
‘Het hebben van een ‘lagere’ opleiding blijkt doorgaans een goede voorspeller voor een eveneens lagere ‘stemgeneigdheid.’ Dit meldt de VPRO-gids bij de programma-aankondiging van ‘De verloren stem’ (donderdag 18 februari 2021). ‘Het is een zelfversterkend proces, omdat politici weinig aandacht zullen besteden aan de belangen van mensen wier stem ze toch nooit krijgen.’ Onze politici zijn geen echte volksvertegenwoordigers meer, want ze zijn buitenproportioneel hoger opgeleid dan het merendeel van de bevolking.
Sinds de coronacrisis blijkt meer dan ooit dat je je stem moet laten horen, anders besta je niet voor politici. VNO-NCW spreekt de VVD bijna dagelijks. Daarom is er voor ondernemers zo snel zo veel hulp gekomen. En dit terwijl de Groningers al jarenlang wachten op compensatie.
In maart zal ook ik mezelf een flinke schop moeten geven, want mensen in mijn positie verschijnen zelden in officiële statistieken. Dus wordt mijn groep niet gezien. Omgekeerd evenredig zie ik niets van mijn gading bij de gevestigde partijen. Hopelijk bieden de nieuwkomers een redelijk alternatief. Anders wordt het als vanouds een proteststem. Maar helemaal niet meer stemmen? Dat zouden ze wel willen, misschien.
Er is nu een serie op Canvas die iedereen zou moeten zien. Hierin komen mensen aan het woord die zelden worden gehoord. Het zijn de boze burgers, ofwel ‘De Onfatsoenlijken’. Degenen ‘die vinden dat zijzelf en anderen in de steek gelaten worden door het establishment.’ Ze worden weggezet als het Europese equivalent van Trump-stemmers, omdat ze anders denken en communiceren dan hoogopgeleide mensen.
Feitelijk tonen boze burgers ons de keerzijde van beleid, of het ontbreken daarvan. Ze onthullen de vraagstukken waar politici geen adequaat antwoord op hebben en liever van wegkijken. Ze laten zien hoe politici andermans belangen voor laten gaan en daarom dingen verzwijgen.
Je hoeft het niet met deze boze burgers eens te zijn, maar probeer ze te begrijpen. Ik herken veel in hen.
Alles van waarde is weerloos, schreef Lucebert in zijn gedicht. Daarom benadruk ik nog eens hoe belangrijk onze vrijheid van meningsuiting is. Vrijheid van meningsuiting is één van de allergrootste verworvenheden die we in de westerse wereld hebben bereikt. Bereikt, want in de afgelopen eeuwen heeft menigeen zijn leven hiervoor gegeven. De vrijheid om te zeggen wat je denkt, is nooit een vanzelfsprekendheid geweest.
Ons laagje beschaving is kwetsbaar en flinterdun. Beschaving betekent in mijn optiek: respectvol omgaan met al wat er leeft. Do no harm. Dat idee. We berokkenen sneller schade dan we zelf denken, want onze visie is beperkt. Om te beseffen wat we doen, moeten we ons in de ander inleven en nagaan welke gevolgen onze handeling heeft. Dat is moeilijker dan gewoon maar wat naar eigen goeddunken doen.
Niet nadenken is een vorm van zelfbevestiging en verdoving. Veilig in je eigen kringetje blijven is dat eveneens.
Het woordje ‘we’ hierboven omvat de hele wereldbevolking. Niemand is daarvan uitgezonderd, wat mij betreft. Alleen word ik nu wel even geconfronteerd met mijn eigen westerse manier van denken, zodra ik Charlie Hebdo, alsnog uit 2015 herlees.
Begin 2015 was ik planner bij een bureau dat debattrainingen op middelbare scholen gaf. Een maatschappijleraar vroeg mij toen om aan de trainer door te geven dat hij beter geen ‘gevoelige’ onderwerpen kon behandelen in zijn klas. Ik beschreef dit voorval in de Armeense genocide, ook al zo’n onderwerp waarover je in bepaalde kringen niet spreken mag.
Is er dan niets veranderd? Is de radicalisering inderdaad toegenomen en is de verharding in de wereld een feit? In Frankrijk lijkt de benadering van hogerhand nog even autoritair en ongenaakbaar als altijd. Dat is precies wat mensen onderaan de maatschappelijke ladder tot wanhoop drijft. Frankrijk meent strategisch slim te zijn, maar is geen beste gezien de handels-belangen van de eigen wapenindustrie. En Frankrijk trekt zich weinig aan van haar onderdanen, dat is al tientallen jaren zo.
Wat kan een maatschappijleraar veranderen aan frustraties over een spotprent? Weinig, als de focus op een religie blijft liggen. Onze vrijheid van meningsuiting wordt veel meer in gevaar gebracht door leiders die zich voor het karretje van de zakenwereld laten spannen. Want zo blijven gewone mensen een speelbal van andermans belangen. En mind you, ook religieuze leiders hebben hun zakelijke belangen. Zolang dit doorgaat, zullen boze burgers hun idealen en overtuigingen gefnuikt zien worden.
Dus als ik maatschappijleraren een gouden tip mag geven: always follow the money. Dat zal studenten leren om zelf na te denken.
